Xəbərlər
Azərbaycan regionda konstruktiv dialoqun formalaşmasına töhfə verir
Ülvi Fərzəliyev
YAP Neftçala rayon təşkilatının sədri
Cənubi Qafqaz yalnız coğrafi bir məkan deyil, eyni zamanda xalqların tarixi yaddaşını, mədəniyyətini və iqtisadi həyatını birləşdirən mühüm bir regiondur. XX əsrin əvvəllərində Sovet Rusiyasının siyasi qərarı ilə Azərbaycanın qədim Zəngəzur bölgəsinin Ermənistana verilməsi isə bu regionun gələcək taleyinə ciddi təsir göstərmişdir. Həmin qərarla Azərbaycan öz qərb hissəsi ilə Naxçıvan arasında birbaşa quru yolunu itirdi. Bu, sadəcə xəritə üzərində çəkilmiş süni bir xətt deyildi; Azərbaycanın geosiyasi bütövlüyünün parçalanması, yüz illər boyu mövcud olmuş iqtisadi və sosial əlaqələrin kəsilməsi demək idi.
2020-ci ilin 44 günlük Vətən müharibəsi Azərbaycan tarixində dönüş nöqtəsi yaratdı. Qarabağın işğaldan azad edilməsi ilə ölkəmiz yalnız ərazi bütövlüyünü bərpa etmədi, həm də regionda yeni siyasi və iqtisadi reallıq formalaşdırdı. 10 noyabr 2020-ci il tarixli üçtərəfli bəyanat isə Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan arasında yeni nəqliyyat kommunikasiyalarının inşasına hüquqi əsas yaratdı. Bu müddəa Zəngəzur dəhlizinin açılmasını beynəlxalq səviyyədə tanıtdı, beləliklə, dəhliz ideyası yalnız milli arzunun ifadəsi deyil, həm də hüquqi sənədin tələbi kimi gündəmə gəldi.
Son beş ildə Azərbaycan bu məsələni ardıcıl şəkildə gündəmdə saxlayırdı. 2021–2022-ci illərdə dəhliz məsələsinin beynəlxalq gündəliyə çıxarılması üçün diplomatik səylər genişləndirildi. Prezident İlham Əliyev çıxışlarında dəfələrlə vurğuladı ki, bu yol yalnız Azərbaycan üçün deyil, bütün region ölkələri üçün faydalı olacaq. 2023-cü ildə Ermənistanın qeyri-konstruktiv mövqeyinə baxmayaraq, Azərbaycan Araz dəhlizi layihəsini işə saldı. Bu alternativ marşrut həm siyasi təzyiq, həm də strateji təminat rolunu oynayacaqdı. 2024-cü ildə Zəngəzur dəhlizinin regionun enerji və nəqliyyat xəritəsində əhəmiyyəti beynəlxalq hesabatlarda da öz əksini tapdı.
2025-ci ilin 8 avqustunda Vaşinqtonda imzalanan üçtərəfli bəyanat isə prosesin kulminasiya nöqtəsi oldu. Bəyanatda Zəngəzur dəhlizi məsələsi xüsusi yer aldı. Ermənistanın Azərbaycanla qərb rayonları arasında yeni nəqliyyat əlaqələrinin qurulması və bu marşrutun inkişafı üçün ABŞ-a 99 illik xüsusi hüquqlar verilməsi razılaşdırıldı. Layihə "Trump Route for International Peace and Prosperity" (TRIPP) adlandırıldı və Zəngəzur dəhlizinin inkişafını nəzərdə tuturdu. Bəyanatda həmçinin tərəflər layihənin həyata keçirilməsi üçün qarşılıqlı əməkdaşlığa razı olduqlarını bildirdilər. Liderlər dəhlizin yalnız Azərbaycanın deyil, bütün regionun inkişafına xidmət edəcəyini vurğuladılar.
Prezident İlham Əliyev bəyanatın imzalanmasından sonra çıxış edərək bildirdi: “Bu razılaşma regionda uzunmüddətli sülhün təmin olunmasına və iqtisadi əlaqələrin gücləndirilməsinə xidmət edəcəkdir. Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə Azərbaycanın qərb bölgəsi ilə Naxçıvan arasında birbaşa əlaqə təmin olunacaq və bu, ölkənin tranzit potensialını artıracaqdır. Bu layihə regional əməkdaşlığı gücləndirəcək və bütün tərəflər üçün faydalı olacaq.”
Bir neçə gün əvvəl isə Prezident İlham Əliyev Vaşinqton Sammitinin yekunları ilə “Əl-Ərəbiyyə” telekanalına müsahibə verib. Müsahibədə Azərbaycanın daxili siyasəti, regionda sülh və təhlükəsizlik, iqtisadi inkişaf və beynəlxalq əməkdaşlıq məsələləri geniş şəkildə müzakirə olunub. Prezident çıxışında həmçinin Azərbaycanın enerji strategiyası, nəqliyyat kommunikasiyaları və regional inteqrasiya layihələrinə toxunub. Xüsusilə Zəngəzur dəhlizinin əhəmiyyətinə dair Preizdentin fikirləri diqqət çəkib: “Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə bağlı ABŞ Prezidenti Donald Tramp və onun komandası prosesə cəlb olunduqda, biz onlara dedik ki, Ermənistanın tək tərəfli təhlükəsizlik zəmanətləri yetərli deyil. Bizim vətəndaşlarımızın təhlükəsiz şəkildə bu 40 kilometrdən çox olan marşrutla hərəkət etməsi üçün beynəlxalq təhlükəsizlik zəmanətləri tələb olunur. Trampın administrasiyası bu haqlı narahatlığımızı düzgün şəkildə qəbul etdi və bu, TRIPP - Trampın Beynəlxalq Sülh və Firavanlıq Marşrutu - adı altında konkretləşdi. Artıq Prezident Trampın Zəngəzur dəhlizinə öz adını verməsi ilə əminəm ki, bu layihə çox yaxın zamanda reallaşacaq. Fiziki infrastrukturun qurulması məsələsinə gəldikdə isə, bu yalnız 42 kilometrdir və çox uzun çəkməməlidir”.
Dəhlizin açılması Azərbaycan üçün Naxçıvanla birbaşa əlaqənin bərpası, Türkiyəyə quru yolla çıxış və ölkənin tranzit imkanlarının genişlənməsi deməkdir. Türkiyə üçün bu yol Orta Asiyaya qapı açacaq və pan-Türk inteqrasiyasını gücləndirəcək. Ermənistan üçün uzun illər davam edən iqtisadi təcriddən çıxış, tranzit gəlirləri və region əməkdaşlığına qoşulmaq imkanı yaranacaq. Orta Asiya ölkələri üçün dəhliz Avropaya ən qısa və təhlükəsiz marşrut təmin edəcək. Avropa enerji və yükdaşımada yeni alternativ yol qazanacaq, beynəlxalq güclər isə regionda həm əməkdaşlıq, həm də rəqabət üçün yeni platforma əldə edəcək.
Təxmini hesablamalara görə, Zəngəzur dəhlizi ilə illik on beş milyon tona qədər yük daşına bilər. Bu da region ölkələri üçün milyardlarla dollarlıq iqtisadi səmərə təmin edəcək. Şimal–Cənub və Şərq–Qərb nəqliyyat dəhlizlərinin kəsişməsi də məhz burada baş verəcək. Türkiyədən Çinə, Avropadan Hindistana qədər uzanan qlobal ticarət marşrutları bu yoldan istifadə edəcək və Azərbaycan beynəlxalq logistik mərkəz rolunu möhkəmləndirəcək.
Zəngəzur dəhlizi yalnız bir yol deyil; Azərbaycanın tarixi haqqının bərpası, regionun iqtisadi inteqrasiyası və sülhün əsas dayağıdır. Onun açılması ilə Azərbaycanın coğrafi bütövlüyü təmin olunacaq, Türkiyə ilə birbaşa quru körpü qurulacaq, Ermənistan uzun illər davam edən təcriddən çıxacaq, Orta Asiya Avropaya daha yaxınlaşacaq və Avropa enerji və logistik baxımdan yeni alternativ qazanacaq. Bu yol həm tarix, həm də gələcək üçün açılmağa hazırdır.